بخش دوم؛ صنعت خودرو  در ایران

مقدمه؛

صنعت خودروی ایران با قدمتی حدود ۵۰ سال شاهد فراز و نشیب های فراوانی بوده است، اما در مجموع، امروزه به عنوان بخش مهمی از اقتصاد ملی کشور محسوب می شود، به نحوی که جامعه از آن انتظارات فراوانی دارد. صنعت خودروی هر کشوری به دليل ارزش و جایگاه ویژه آن در شبكه توليد صنعتي و خدمات پس از فروش، یكي از شاخص‌های توسعه یافتگي محسوب مي‌شود. صنعت خودرو به لحاظ ارتباط گسترده با زنجيره‌ای از صنایع قبل و بعد خود، صنعتی کليدی محسوب شده و دارای پتانسيل بالایی در اشتغالزایی و نقشی مؤثر در رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعي، فرهنگی و غيره ایفا مي‌کند. صنعت خودروسازی کشور با داشتن سهم 20 درصدی از ارزش‌افزوده کل بخش صنعت و سهم حدود 4 درصدی در توليد ناخالص داخلي (GDP )که در سال‌های اخير به‌شدت تنزل پيدا کرد، از جایگاه مهمي در اقتصاد کشور برخوردار مي‌باشد.
صنعت خودرو در ایران تقریبا با درآمدهای ارزی کشور رابطه تنگاتنگی دارد، تقریبا تا سال 1390 این صنعت روند رو به رشد را طی کرده است اما پس از تشدید تحریم ها که مهمترین آن تحریم صنعت پتروشیمی ( در سال 1392 ) به عنوان دومین منبع درآمد ارزی کشور بود، افت تولید در صنعت خودرو به بار آورد، سال های پس از 1394 تا 1396 مجددا همزمان با رشد درآمدهای ارزی کشور ( امضاء برجام ) تولید در کشور افزایش پیدا کرد و تا حدودی توانست به سقف تاریخی در سال 1396 نزدیک شود.

بررسی چرخه عمر صنعت خودرو در ایران؛

دوره اول - پیش از انقلاب؛

تاریخچه صنعت خودرو در ایران به حدود دهه ۳۰ شمسی باز می‌گردد شرکت جیپ ایران در سال 1335 توسط آقای اخوان تاسیس و به بهره‌برداری رسید و دهه ۵۰ شمسی را می‌توان اوج تولید و واردات خودرو تا قبل از رخ دادن انقلاب اسلامی دانست. جیپ شهناز و وانت سیمرغ اولین خودروهایی هستند که در ایران به تولید رسیدند.  پس از آن در سال‌های ۱۳۴۱ شرکت ایران خودرو، ۱۳۴۲ زامیاد، ۱۳۴۴سایپا تاسیس شدند، این دوره عمدتاً دوران شکل گیری صنعت مونتاژ  خودرو در ایران بوده و صنایع خودروسازی توسط بخش خصوصی و با همکاری شرکت های خارجی و با هدف سودآوری تأسیس شدند.
شاید بهترین نگاه به وضعیت صنعت خودرو ایران پیش از انقلاب اسلامی، سال‌های ۱۳۳۵ و ۱۳۵۷ باشد، سال‌هایی که بازار آزاد بر این صنعت حکم روا بوده است. البته این دوران اوج شکوفایی صادرات خودروهای امریکایی نیز نام برده شده است و در مقابل نباید حضور برجسته سایر برندهای اروپایی همانند مرسدس بنز، سیتروئن، روتس انگلستان و حتی نیسان را نادیده گرفت.
 

دوره دوم - پس از انقلاب تا 1369؛

با وقوع انقلاب اسلامی تولید خودرو در کشور به یکباره به نصف رسید و روند تولید خودرو به صورت سینوسی ادامه پیدا کرد و در زمان وقوع جنگ دیگر حتی از آن شکوه و جلال مونتاژ خودرو هم خبری نبود. آمریکا از صنعت خودرو ایران کناره گیری کرده بود و شرایط اقتصادی مردم برای خرید خودروهای لوکس مناسب نبود. با تشدید شرایط جنگی در ایران و تخصیص منابع موجود به جنگ، تولید خودرو بدترین شرایط را تجربه کرد و این صنعت دچار رکود شدید شد.
 

دوره سوم - دوران رشد و بلوغ از سال ۱۳۶۹ تا سال 1383؛

شکوفایی و توسعه صنعت خودرو با راهبرد جایگزینی واردات در این دوره پس از پایان جنگ و تصویب قانون خودرو برنامه خودکفایی و افزایش ساخت داخل در سرلوحه برنامه های خودروسازی قرار گرفت به طوری که در پرتو آن سایر مسائل از قبیل کیفیت، مصرف سوخت آلایندگی و حتی قیمت تا حدودی در حاشیه قرار گرفتند.
 

دوره چهارم - جهانی شدن و پیری زودهنگام از سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۹۰؛

طی این دوره تولید خودرو به بیش از یک میلیون دستگاه در سال رسید طوری که سقف تاریخی تولید خودرو در سال 1390 با تولید بیش از یک میلیون ششصد هزار دستگاه به ثبت رسید وطی این دوره صنعت خودرو سازی کشور به عنوان یک خودروساز در جهان مطرح و جایگاه سیزدهم تولید در جهان را کسب کرد.
 

دوره پنجم - دوره افول تولید از سال 1391 تا 1392؛

در این دوره به دلیل مواردی همچون تحریم های بین المللی، رشد تورم داخلی کشور، افت درآمد های ارزی، نوسانات در ارائه تسهیلات بانکی و ... منجر به کاهش شدید تولید خودرو شد بطوری که حاشیه سود ناخالص 15 درصدی این صنعت ( بورسی ) در سال 1390 به 5 درصد در سال 1392 کاهش پیدا کرد.
 

دوره ششم - دوره بازگشت رونق از سال 1393 تا 1396؛

در این دوره نرخ تورم در کشور در سال های 1395 و 1396 به 9 و 10 درصد رسید و درآمد های ارزی ( صادرات نفت و گاز ) مجددا افزایش پیدا کرد طوری که در این دوره تولید خودرو مجددا به بیش از یک میلیون در سال رسید بطوریکه با سقف تاریخی تولید خود تنها 6 درصد فاصله داشت.
 

دوره هفتم - دوره خروج آمریکا از برجام از سال 1397 تا 1400؛

پس از خروج آمریکا از برجام و شروع مجدد تحریم ها این صنعت مجددا با مشکلاتی از جمله تورم بالا، افزایش شدید نرخ ارز، کاهش درآمد های ارزی و از سوی دیگر سیاست های قیمت گذاری دستوری دولت مواجه گشت که نهایتا همگی منجر به کاهش تولید به زیر یک میلیون دستگاه و زیان انباشته شرکت های خودرو سازی گردید.
 

دوره هشتم - دوره گذار از رکود از سال 1400 تاکنون

از سال 1400 تغییر و تحولات این صنعت را می توان به شرح زیر تلخیص نمود؛
1. هر شخص حقیقی و حقوقی می تواند در ازای هر صادراتی از انواع نیروی محرکه (خودرو و قطعات)، برای واردات خودرو اقدام نماید. ( آبان 1400 )
2. خروج برخی خودروها از فرآیند قیمت‌گذاری توسط وزارت صمت اعلام شد. ( آذر 1400 )
3. کمیسیون تلفیق بودجه با واردات ۵۰ هزار خودرو در سال 1401  موافقت کرد. ( دی 1400 )
4. دستور رئیس جمهور برای کیفی و کمی سازی تولید خودرو در کشور ( اسفند 1400 )

1. افزایش 50% تولید خودرو و توقف تولید 3 مدل خودروی قدیمی و جایگزینی 3 مدل جدید
2. افزایش تولید خودروهای برقی و پیشرفته
3. تامین قطعات مورد نیاز و ترخیص و عرضه فوری خودروهای دپوشده در انبارها حداکثر ظرف ۲ ماه
4. متناسب سازی قیمت خودرو و جبران کمبود تولید به میزان مورد نیاز بازار جهت رفع انحصار
5. حذف تدریجی روند قرعه کشی با افزایش عرضه و ممنوعیت هرگونه واگذاری خودرو به شرکت‌ها و دستگاه‌های دولتی و غیر دولتی به صورت غیرشفاف
6. جایگزینی20 هزار خودرو فرسوده ناوگان عمومی با خودروهای جدید
7. افزایش کیفیت و ایمنی خودروهای تولید داخل
8. واگذاری مدیریت دولتی شرکت های خودروسازی حداکثر ظرف ۶ ماه آینده

5- کمیسیون تلفیق مجلس با اصلاحاتی واردات خودرو را تصویب کرد؛ ( اسفند 1400 )

1. تعداد ۵۰ هزار دستگاه خودروی سواری و ۲۰ هزار دستگاه خودروی سواری دوگانه سوز(هیبریدی) و برقی
2. تعداد ۱۰ هزار دستگاه کامیون، تریلی، تریلی یخچال دار و کشنده
3. تعداد ۱۰ هزار دستگاه اتوبوس برون و درون شهری
4. تعداد هزار دستگاه واگن و واگن یخچال‌دار
5. تعداد ۵ هزار دستگاه ماشین آلات سنگین معادن و راهسازی اعم از نو ساخت یا حداکثر پنج سال ساخت.

6- دستور فوری و جدی رییس جمهور؛ ( فروردین 1401)
ایران خودرو باید حداکثر ظرف ۲ الی ۳ ماه به بخش خصوصی واگذار شود و مدیریت خودروسازان متحول شود .
7- افزایش 18% نرخ خودرو (9 خرداد 1401)
8- عرضه خودرو در بورس کالا به دلیل ابهام شورای عالی بورس تعلیق شد (18 خرداد 1401)
9- خودرو دوباره وارد بورس کالا شد-عرضه محصولات بهمن خودرو (9 مرداد1401)
10 - دو خودروی شاهین از سایپا و هایما از ایران خودرو در بورس کالا پذیرش شدند( 11 مرداد 1401)
11- الزام به واگذاری سهام تودلی تا پایان سال(8دی1401)
12 - نامه ۱۱ نماینده مجلس به شورای رقابت برای توقف عرضه خودرو در بورس (14دی1401)
13-در بودجه 1402خروج خودرو سازها از سازوکار قیمت‌گذاری دستوری ضمن تکلیف به عرضه ۵۰ درصد تولیدات پرتیراژ در «بورس کالا» (6بهمن1401)
14-لغو عرضه محصولات خودرو سازان در بورس کالا (8بهمن1401 )
15-سخنگوی کمیسیون اقتصادی: تداوم عرضه خودرو در بورس کالا / شورای رقابت تصمیم گیرنده نخواهد بود (18بهمن1401)
16-ثبت نام بیش از 750 هزار نفر در بورس کالا جهت خرید خودرو (23بهمن1401)
17-عرضه خودرو در بورس کالا به دولت واگذار شد (17اسفند1401)
18-پورابراهیمی رییس کمیسیون اقتصادی مجلس: عرضه خودرو در بورس کالا براساس ضوابط قانونی موجود قابل انجام است (21اسفند1401)
19-دولت با پیش فروش خودروهای وارداتی ۶۰ همت و با پیش فروش خودرو های داخلی بیش از ۱۹۰ همت نقدینگی رو بلوکه کرد (22اسفند1401)
20-افزایش 15 تا 44درصدی قیمت محصولات خودروسازان (20فروردین 1402)
21-وزیر صمت: مجوز واردات خودرو را گرفتیم / در نیمه دوم سال فروش اقساطی خودرو خواهیم داشت (27فروردین1402)
22-جزئیات واردات خودرو کارکرده اعلام شد: هر شخص حقیقی می تواند وارد کننده خودرو باشد و سال تولید خودرو ها تا ۵ سال گذشته خواهد بود.(29فروردین1402)
23-از سرگیری عرضه خودرو در بورس کالا توسط سازمان حمایت از مصرف کننده و وزارت صمت (3اردیبهشت1402)
24-محصولات خودرو سازان ۹۱ تا ۱۱۵ میلیون تومن افزایش قیمت داشت (6اردیبهشت1402)
25-واردات خودرو های کارکرده تصویب شد.(11اردیبهش1402)
26-مجلس اعلام کرد عرضه خودرو در بورس کالا به خودروسازان سپرده شد(14اردیبهشت1402)
27-وزارت صمت اعلام کرد اطلاعات همه خریداران خودرو از سامانه یکپارچه برای طرح مالیات بر عایدی سرمایه در اختیار نهادهای ذیربط قرار می‌گیرد.(24اردیبهشت1402)
28- ثبت نام 946 هزار نفر از متقاضیان در سامانه یکپارچه فروش خودرو(7خرداد1402)
29- با تصویب شورای رقابت، شرط «یک سال رهن بودن سند خودرو» حذف شد(7خرداد1402)
30-عرضه خودرو در بورس کالا از سرگرفته شد-دیگنیتی و پرستیژ در 29 خرداد(21خرداد1402)
31-تعویق عرضه خودرو در بورس کالا به دلیل مشکلات سامانه یکپارچه و ابهام در انحصار(29خرداد1402)
32- در بخشنامه گمرک، ممنوعیت واردات خودرو های بیش از 40 هزار دلار ابطال شد (5تیر1402)
33-انجمن تخصصی صنایع همگن قطعه سازان خودرو طی نامه ای به سران قوا اعلام کردند در صورت واردات خودروی نو به جای خودروی کارکرده، خودروهای مالکین فعلی به عنوان خودروی دست دوم در داخل کشور عرضه می شود و فضای رقابتی در بازار خودرو تسهیل می شود. ( تیر 1402 )
34- مدیرعامل ایران خودرو اعلام کرد مجوز معافیت مالیاتی شورای سران قوا اخذ خواهد شد تا تجدید ارزیابی دارایی‌ها قبل از موعد 5 سال انجام شود. ( تیر 1402 )
35- وزیر صمت اعلام کرد که شورای رقابت زیر نظر وزارت نیست و وزارت صمت مسئول تعیین قیمت خودرو نیست و همه چیز باید به سمت بازار برود. ( مرداد 1402 )
با توجه موارد مطورح شده در قسمت بالا می توان به سردرگمی و نبود سیاست گذاری واحد برای صنعت خودرو در دوره زمان اخیر پی برد.
 

بررسی روند تولید خودرو در ایران

تولید خودرو در کشور از ابتدای سال 1347 تا سال 1401 به شرح نمودار زیر مورد بررسی قرار گرفته است

با توجه به نمودار، رکورد تولید خودرو در کشور در سال 1390 با تولید بیش از 1 میلیون ششصد هزار دستگاه رقم خورد و این سطح تولید هیچگاه پس از سال 1390 به دست نیامد. در سال 1401 تولید خودرو با عدد 1،196،000 دستگاه همچنان حدود 25 درصد از سقف تاریخی خود فاصله دارد.
 

شرکت های تولید کننده خودرو در کشور؛

بزرگترین شرکت های خودروسازی در کشور به ترتیب عبارت اند از ؛ شرکت های ایران خودرو، سایپا، مدیران خودرو، کرمان موتور، بهمن موتور و ... ، سهم تولید هریک از شرکت ها ( محصولات سواری و ون ) در سال 1401 به شرح زیر می باشد؛

همانطور که مشخص است ایران خودرو ، سایپا و مدیران خودرو  به ترتیب با سهم 46، 40 و 8 درصد در رده های اول تا سوم و 93 درصد سهم بازار خودرو را در اختیار دارند.
در ادامه ظرفیت اسمی و واقعی تولید و آخرین رقم سود(زیان) انباشته شرکتهای خودروسازی پذیرفته شده در بورس آورده شده است.

 
لازم به ذکر است ظرفیت قابل دسترسی ایران خودرو 808 هزار دستگاه می باشد.
از شرکت های خودرویی در بازار سرمایه چهار شرکت ایرانخودرو، سایپا، پارس خودرو و سایپا دیزل ( خکاوه ) با زیان انباشته روبرو هستند. جمع زیان انباشته این چهار شرکت برابر با 1,301,244 میلیارد ریال می باشد.
مطابق با آخرین صورت مالی حسابرسی شده منتهی به پایان اسفند 1401، زیان انباشته تلفیقی خودرو برابر با 886،981 میلیارد ریال و زیان انباشته تلفیقی سایپا برابر با 778,478 میلیارد ریال می باشد.

جمع بندی؛

تا پیش از انقلاب اسلامی بازار خودرو رقابتی‌تر و واردات آزاد بود و ایرانی‌ها از روابط سیاسی بازتر و قدرت خرید بالاتری بهره‌مند بودند به گونه‌ای که این وضعیت جنرال موتورز را به سرمایه گذاری در ایران و تاسیس اولین خطوط تولید پیشرفته خارج از آمریکا تشویق کرد، اما نقطه ضعف مهم صنعت خودروی ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، ساختار مونتاژ محور آن بود. بدین صورت که تقریبا هیچ قطعه خودرویی در ایران تولید نمی‌شد و برای مونتاژ یک خودرو و واردات قطعات حرف اول را می‌زد.
با وقوع انقلاب اسلامی تولید خودرو به یکباره به نصف رسید، از آن به بعد روند تولید خودرو به صورت سینوسی ادامه پیدا کرد و در سال های 1367 و 1368 به کمترین مقدار خود پس از سال 1350 رسید که در نهایت تولید از حدود 13 هزار خودرو در سال 1368 به بیش از یک میلیون و ششصد هزار دستگاه درسال 1390 رسید. طی این دوره صنعت خودرو علی رقم فراز و نشیب های زیاد از جمله صنایع سود ده کشور به شمار می رفت که نهایتا از سال 1391 با شروع تحریم ها و افزایش شدید نرخ ارز و همزمان واگذاری مرجع قیمت گذاری خودرو به شورای رقابت این صنعت برای سال های 1391 و  1392 به زیان خالص رسید. پس از روی کار آمدن دولت یازدهم و امید به کاهش تنش های سیاسی، رفع تحریم ها و نهایتا امضاء برجام تولید در این صنعت مجددا جان تازه ای گرفت طوری که در سال 1396 تولید خودرو در کشور به بیش از 1 میلیون 500 هزار دستگاه رسید. لازم به ذکر است نرخ تورم سالانه از 35 درصد در سال 1392 به رقم 10 درصد در سال 1396 رسید. علی رغم گشایش های اقتصادی و رشد تولید در این سال ها اما وجود سیاست قیمت گذاری دستوری مانع از رشد و توسعه این صنعت گردید به طوریکه حاشیه سود خالص شرکت ایران خودرو از 3.6 درصد در سال 1393 به 0.3 درصد در سال 1396 کاهش پیدا کرد و این صنعت با کمترین حاشیه سود خالص وارد سال 1397 (خروج آمریکا از برجام) گردید و افت 38 درصدی تولید را تجربه نمود. از سال 1397 به بعد همزمان با افزایش نرخ ارز و در نتیجه رشد بهای تمام شده خودروسازان و سایه سیاست های قیمت گذاری دستوری، مجددا این صنعت را با زیان های هنگفت روبرو کرد به گونه ای که این شرایط تا سال 1401 ادامه پیدا کرده است و سود  انباشته تلفیقی دو شرکت ایران خودرو و سایپا از 740 میلیارد تومان در سال 1390 به 166 هزار میلیارد تومان زیان در سال 1401 رسیده است.